Κατά τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής περιόδου (843-1204) εξακολουθεί να υπάρχει ο τύπος της θολωτής ή της τρουλαίας θολωτής βασιλικής. Ο τελευταίος τύπος με τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά εξελίσσεται στο μονόχωρο τρουλαίο με περιμετρικό διάδρομο τύπο της βυζαντινής περιόδου. Νέοι τύποι είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ο οκταγωνικός. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, έχει τετράγωνη περίπου κάτοψη, με τέσσερα στηρίγματα για τη στήριξη του τρούλου, ο οποίος εδράζεται στη συνέχεια σε τέσσερα τόξα, με τη βοήθεια τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων στις γωνίες. Τα τόξα αποτελούν τα μέτωπα των τεσσάρων καμαρών οι οποίες καλύπτουν τις κεραίες του εγγεγραμμένου σταυρού. Στον οκταγωνικό τύπο, ο τρούλος καλύπτει ολόκληρο το χώρο του κυρίως ναού. Εδράζεται σε οκτώ τόξα που αποτελούν τα μέτωπα τεσσάρων ημιχωνίων ή κογχών στις γωνίες και τεσσάρων τόξων στις πλευρές, με τη βοήθεια οκτώ σφαιρικών τριγώνων και στηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα. Οι νέοι τύποι εντάσσονται ανάλογα τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους στη "Σχολή της Κωνσταντινουπόλεως" και στην "Ελλαδική Σχολή".

Ελλαδική σχολή 1. Μεταβατική περίοδος (± 800- ±1000) Η τοιχοποιία που συνηθίζεται είναι αργολιθοδομή. Εμφανίζεται η οδοντωτή ταινία στη διακόσμηση των εξωτερικών τοίχων των ναών. Η Παναγία στη Σκριπού της Βοιωτίας, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ναού της μεταβατικής περιόδου. Κτίστηκε από τον πρωτοσπαθάριο Λέοντα το 873/4. Οι τοίχοι που χωρίζουν τα κλίτη είναι συμπαγείς με μικρά ανοίγματα. Η εγκάρσια κεραία του σταυρού προεξέχει στη βόρεια και νότια πλευρά. Εμφανίζεται για πρώτη φορά η οδοντωτή ταινία. Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού Παναγία Παναξιώτισσα Γαβρολίμνης, τέλος 10ου αι. Οι διαστάσεις του ναού έχουν σχεδόν τετραγωνιστεί και οι τοίχοι των πλαγίων κλιτών τείνουν να πάρουν τη μορφή τοιχοπεσσών με ανοίγματα. Εξωτερική άποψη από βορειανατολικά του ναού της Παναγίας στη Γαβρολίμνη Αιτωλίας. Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού 2. Περίοδος από 1000 - 1204 Η τοιχοποιία που επικρατεί στην εξωτερική πλευρά των τοίχων είναι η πλινθοπερίκλειστη ή πλινθοπερίβλητη τοιχοδομία ή αλλιώς το πλινθοπερίκλειστο ή πλινθοπερίβλητο σύστημα δομής. Εκτός από τύπους βασιλικής, τρίκλιτης, δίκλιτης ή μονόχωρης, οι τύποι των ναών που απαντούν είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ο οκταγωνικός. Α. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) Σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ή κωνσταντινοπολίτικος ή απλώς σύνθετος τύπος. Το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ως ανεξάρτητος χώρος. Παράδειγμα: Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Καπνικαρέα, Αθήνα β) Ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ωστόσο οι δύο χώροι δεν διαχωρίζονται με σαφήνεια, όπως φαίνεται από την ενιαία καμάρα που στεγάζει τα παραβήματα με τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα. Παραδείγματα: 1. Καθολικό μονής Καισαριανής, 2. Παναγία Γοργοεπήκοος, Αθήνα   Καπνικαρέα, ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στην Αθήνα, με λίγο μεταγενέστερο εξωνάρθηκα. Ο ναός χρονολογείται γύρω στο 1050 και το κιονοστήρικτο προστώο (εξωνάρθηκας) γύρω στο 1060 ή και αργότερα (12ος αι.;). Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού Το καθολικό της μονής Καισαριανής, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, γύρω στο 1100, με νάρθηκα που προστέθηκε το 17ο αι. Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού Παναγία Γοργοεπήκοος (Κοίμηση της Θεοτόκου), Αθήνα, τέλος 12ου αι. Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού γ) Απλός τετρακιόνιος (ή τετράστυλος) σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, ανάλογα αν τα τέσσερα στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, δεν υπάρχει ανεξάρτητος χώρος για το ιερό,το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου, φθάνοντας ως τα ανατολικά στηρίγματα του τρούλου. Παραδείγματα: 1. Άγιοι Ασώματοι Θησείου, Αθήνα, β΄μισό 12ου αι., 2. Άγιοι Σέργιος και Βάκχος (ή Άγιος Γεώργιος), Κίττα της Μάνης, γ΄ τέταρτο του 12ου αι., 3. Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, Αθήνα Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, στην Αθήνα (Αρχαία Αγορά). Ιδιότυπος απλός τετρακιόνιος σταυροειδήςεγγεγραμμένος ναός με τρούλο, του οποίου οι κεραίες απολήγουν και τα γωνιακά διαμερίσματα διαμορφώνονται σε κόγχες, αμέσως μετά το 1000. δ) Δικιόνιος (ή δίστυλος) σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, ανάλογα αν τα δυτικά στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, ο τρούλος στα ανατολικά δεν έχει αυτόνομα στηρίγματα και στηρίζεται στους τοίχους που χωρίζουν τα παραβήματα. Έτσι δεν υπάρχει και πάλι ανεξάρτητος χώρος για το ιερό, το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου. Ο τελευταίος τύπος ονομάζεται και ελλαδικός, επειδή επιχωριάζει στην περιοχή της Ελλάδας. Παραδείγματα: 1. Όμορφη Εκκλησιά (Άγιος Γεώργιος), Γαλάτσι της Αττικής, τέλος 12ου αι., 2. Άγιοι Ιάσωνας και Σωσίπατρος, Κέρκυρα, αρχές του 11ου αι., 3. Μεταμόρφωση του Σωτήρα, Άμφισσα, α΄ τέταρτο του 12ου αι., 4. Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, Αθήνα Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, στην Αθήνα, με τοιχοπεσσούς αντί των δυτικών πεσσών, γύρω στο 1065. Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού Β. Ο οκταγωνικός τύπος. Στον ρυθμό αυτό το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι ο τρούλος εδράζεται σε οκτάγωνο και καλύπτει ολόκληρο το χώρο του κυρίως ναού και υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) σύνθετος οκταγωνικός τύπος ή ηπειρωτικός οκταγωνικός και β) απλός οκταγωνικός τύπος ή νησιώτικος οκταγωνικός. α) Σύνθετος οκταγωνικός (ή ηπειρωτικός) τύπος: Ο σύνθετος οκταγωνικός τύπος φέρει ημιχώνια στις γωνίες και περιβάλλεται για την αντιστήριξη του τρούλου από περίστωο με τη βοήθεια του οποίου γίνεται σταυροειδής οκταγωνικός τύπος. β) Απλός οκταγωνικός (ή νησιωτικός) τύπος: Ο απλός οκταγωνικός τύπος φέρει κόγχες στις γωνίες και για την αντιστήριξη του τρούλου έχει παραστάδες στους εξωτερικούς τοίχους. Δεν έχει επομένως περίστωο. Καθολικό Νέας Μονής στη Χίο, αφιερωμένο στην Παναγία, 1042-1055 Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού Καθολικό Μονής του Οσίου Λουκά, στη Βοιωτία, 1011 ή 1021 Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού Καθολικό Μονής Δαφνίου, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, τέλος 11ου αι. Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού Στην ιστοσελίδα του τμήματος της Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών θα βρείτε εισαγωγικές σημείωσεις για την βυζαντινή αρχιτεκτονική και ζωγραφική.   Επιμέλεια συλλογής εικόνων και κειμένων: Κοκκινάκης Νικόλαος, Θεολόγος - Φιλόλογος